نابودی جنگل ها یکی از بزرگ‌ترین بحران‌های زیست‌محیطی قرن حاضر است. جنگل‌ها که روزگاری نماد پایداری و تعادل طبیعی زمین بودند، امروز به‌دلیل فعالیت‌های انسانی، با سرعتی هشداردهنده در حال از بین رفتن هستند. اما آنچه این بحران را نگران‌کننده‌تر می‌کند، آمارهای عجیب و شوکه‌کننده‌ای است که درباره‌ی نابودی جنگل ها منتشر می‌شود. این مقاله قصد دارد با نگاهی دقیق‌تر به داده‌های جهانی و گزارش‌های رسمی، واقعیت‌هایی را فاش کند که شاید کمتر شنیده باشید.
هر ثانیه، مساحتی برابر با یک زمین فوتبال از جنگل‌ها نابود می‌شود!
یکی از تکان‌دهنده‌ترین آمارهای مربوط به نابودی جنگل ها این است که هر ثانیه، حدود ۰.۸ هکتار از جنگل‌های جهان از بین می‌روند؛ یعنی تقریباً به اندازه‌ی یک زمین فوتبال. این داده از منابع معتبری مانند سازمان خواربار و کشاورزی ملل متحد (FAO) استخراج شده است.
این آمار نشان می‌دهد که تخریب جنگل‌ها نه‌تنها ادامه دارد، بلکه با شیب تندی در حال افزایش است. این حجم از تخریب، آثار غیرقابل جبرانی بر آب‌وهوای زمین، زیست‌بوم‌ها و زندگی گونه‌های جانوری و گیاهی دارد.
سالانه بیش از ۱۰ میلیون هکتار جنگل در دنیا نابود می‌شود
بر اساس گزارش سازمان FAO در سال ۲۰۲۰، میانگین سالانه‌ی نابودی جنگل ها در دهه‌ی گذشته حدود ۱۰ میلیون هکتار بوده است. این عدد معادل مساحت یک کشور کوچک مانند ایسلند است!
علت‌های این تخریب گسترده را می‌توان در مواردی مانند کشاورزی صنعتی، دامداری، استخراج معادن، شهرسازی و آتش‌سوزی‌های عمدی یا طبیعی جست‌وجو کرد. کشورهای استوایی به‌ویژه در آفریقا، آمریکای جنوبی و آسیای جنوب‌شرقی، بیشترین آسیب را دیده‌اند.
برزیل، رکورددار نابودی جنگل ها در دهه ی گذشته
برزیل، که میزبان بخش وسیعی از جنگل‌های آمازون است، در رأس جدول نابودی جنگل‌ها قرار دارد. در سال ۲۰۱۹، فقط در این کشور بیش از ۱.۳ میلیون هکتار جنگل از بین رفت.
این روند مخرب، نه‌تنها تنوع زیستی را تهدید می‌کند، بلکه باعث افزایش چشمگیر انتشار دی‌اکسیدکربن و تسریع تغییرات اقلیمی می‌شود. آتش‌سوزی‌های عمدی برای توسعه‌ی زمین‌های کشاورزی، مهم‌ترین عامل این تخریب گسترده به شمار می‌روند.
جنگل زدایی مسئول ۱۰ تا ۱۵ درصد از کل گاز های گلخانه ای است
مطالعات نشان می‌دهند که نابودی جنگل ها بین ۱۰ تا ۱۵ درصد از کل انتشار گازهای گلخانه‌ای در جهان را تشکیل می‌دهد. این مسئله، تأثیر مستقیم بر گرمایش جهانی دارد.
درختان با جذب دی‌اکسیدکربن نقش کلیدی در تنظیم دمای کره‌ی زمین دارند. وقتی جنگل‌ها نابود می‌شوند، نه‌تنها این ظرفیت جذب از بین می‌رود، بلکه کربن ذخیره‌شده در تنه‌ها و خاک آزاد شده و وارد جو می‌شود.
هر دقیقه، بیش از ۱۰۰ گونه جانوری و گیاهی منقرض می‌شوند
یکی دیگر از آمارهای عجیب در مورد نابودی جنگل ها، مربوط به انقراض گونه‌های زیستی است. جنگل‌ها زیستگاه حدود ۸۰ درصد از کل گونه‌های جانوری و گیاهی روی زمین‌اند. وقتی جنگل‌ها از بین می‌روند، این گونه‌ها نیز در خطر نابودی قرار می‌گیرند.
برآوردها نشان می‌دهد که در هر دقیقه، بیش از ۱۰۰ گونه‌ی گیاهی، حشره، پرنده یا پستاندار به‌طور غیرقابل بازگشت منقرض می‌شود. این آمار برای حیات کره‌ی زمین به‌شدت نگران‌کننده است.
نابودی جنگل ها امنیت غذایی بشر را تهدید می‌کند
جنگل‌ها نقش مهمی در تنظیم منابع آب، جلوگیری از فرسایش خاک، گرده‌افشانی گیاهان و حفظ اکوسیستم‌های کشاورزی دارند. اما با ادامه‌ی تخریب جنگل‌ها، امنیت غذایی بشر نیز در معرض تهدید قرار گرفته است.
مطالعات نشان داده‌اند که در مناطق دچار جنگل‌زدایی، افت شدید محصول، تغییر اقلیم محلی و کاهش کیفیت خاک به‌طور گسترده دیده می‌شود. در نتیجه، میلیون‌ها انسان در کشورهای در حال توسعه با خطر قحطی مواجه‌اند.
سود حاصل از تخریب جنگل ها، موقتی اما آسیب آن دائمی است
در بسیاری از مناطق، جنگل‌ها برای توسعه‌ی دامداری، کشت محصولات کشاورزی یا ساخت‌وساز از بین می‌روند. در حالی که این فعالیت‌ها ممکن است سود اقتصادی کوتاه‌مدتی داشته باشند، ولی هزینه‌های بلندمدت آن بسیار بیشتر است.
طبق بررسی بانک جهانی، زیان ناشی از نابودی جنگل ها به اقتصاد جهانی سالانه بیش از ۵۰۰ میلیارد دلار برآورد شده است. این شامل خسارات ناشی از سیل، خشکسالی، بیماری‌ها، مهاجرت‌های اجباری و بحران‌های زیست‌محیطی دیگر است.
برخی کشورها موفق به کاهش نرخ نابودی جنگل ها شده‌اند
در میان تمام این آمار نگران‌کننده، برخی نقاط امید نیز وجود دارد. کشورهایی مانند کاستاریکا، نروژ، بوتان و چین توانسته‌اند با سیاست‌های پایدار و تشویق کشاورزی سازگار با محیط زیست، سرعت جنگل‌زدایی را کاهش دهند یا حتی معکوس کنند.
در کاستاریکا، برای مثال، طی سه دهه گذشته، پوشش جنگلی از ۲۵٪ به بیش از ۵۰٪ رسیده است. این نشان می‌دهد که با برنامه‌ریزی هوشمندانه و مشارکت مردمی، می‌توان از نابودی جنگل ها جلوگیری کرد.
نابودی جنگل ها و بیماری های واگیر ارتباط مستقیم دارند
تحقیقات جدید حاکی از آن است که تخریب جنگل‌ها می‌تواند عامل افزایش بیماری‌های واگیر و نوظهور در انسان‌ها باشد. وقتی انسان به زیستگاه حیوانات وحشی نزدیک‌تر می‌شود، خطر انتقال ویروس‌ها و باکتری‌ها افزایش می‌یابد.
نمونه‌ای از این موضوع، منشأ برخی ویروس‌های خطرناک مانند ابولا یا حتی احتمالا ویروس کروناست که با نابودی جنگل ها و دخالت انسان در زیست‌بوم‌های طبیعی ارتباط پیدا کرده‌اند.
ایران نیز از نابودی جنگل ها بی نصیب نمانده است
گرچه آمارهای جهانی تمرکز زیادی بر جنگل‌های استوایی دارند، اما جنگل‌های ایران نیز در معرض تهدید جدی قرار دارند. جنگل‌های هیرکانی، زاگرس و ارسباران که جزء ذخایر ژنتیکی مهم جهان هستند، به دلایل مختلفی مانند قاچاق چوب، آتش‌سوزی، خشکسالی و توسعه ناپایدار در حال تخریب‌اند.
برآوردها نشان می‌دهد که ایران هر ساله بین ۱۲ تا ۲۰ هزار هکتار از جنگل‌هایش را از دست می‌دهد. اگر اقدام مؤثری صورت نگیرد، بخش زیادی از پوشش گیاهی کشور در دهه‌های آینده از بین خواهد رفت.
جمع بندی: وقت آن رسیده که به جنگل‌ها احترام بگذاریم
نابودی جنگل ها دیگر فقط یک مسئله زیست‌محیطی نیست، بلکه بحرانی جهانی است که بر آب، هوا، غذا، سلامت، اقلیم و حتی امنیت جهان تأثیر می‌گذارد. آمارهای عجیب و تکان‌دهنده‌ای که در این مقاله بررسی شد، نشان می‌دهند که زمان زیادی برای نجات باقی نمانده است.
تنها راهکار، تغییر نگرش جهانی نسبت به طبیعت، اجرای سیاست‌های سختگیرانه برای محافظت از جنگل‌ها، آموزش عمومی، سرمایه‌گذاری در فناوری‌های سبز و جلب مشارکت همه اقشار جامعه در حفاظت از منابع طبیعی است. اگر امروز کاری نکنیم، فردا خیلی دیر خواهد بود.
سوالات متداول
در این بخش، به برخی از رایج‌ترین پرسش‌هایی که در مورد نابودی جنگل‌ها (Deforestation) مطرح می‌شود، پاسخ خواهیم داد. هدف ما ارائه اطلاعات جامع، مختصر و مفید است تا ابهامات شما را برطرف کرده و درک بهتری از ابعاد این بحران زیست‌محیطی و پیامدهای آن به دست آورید.
بر اساس گزارش سازمان خواربار و کشاورزی سازمان ملل (فائو)، سالانه حدود ۱۰ میلیون هکتار از جنگل‌های جهان از بین می‌رود. این رقم شامل مناطقی است که به طور دائمی برای مصارف دیگر پاکسازی می‌شوند. با این حال، لازم به ذکر است که نرخ خالص از بین رفتن جنگل‌ها (که شامل پاکسازی و همچنین رشد مجدد یا کاشت جنگل می‌شود) در دهه‌های اخیر کاهش یافته است. به عنوان مثال، بین سال‌های ۱۹۹۰ تا ۲۰۰۰، نرخ خالص سالانه ۷.۸ میلیون هکتار بود که در سال‌های ۲۰۱۰ تا ۲۰۲۰ به ۴.۷ میلیون هکتار در سال کاهش یافت. این کاهش به دلیل تلاش‌های احیای جنگل و افزایش پوشش جنگلی در برخی مناطق جهان رخ داده، اما همچنان میزان جنگل‌زدایی خام بسیار بالا و نگران‌کننده است.
بیشترین نرخ نابودی جنگل‌ها عمدتاً در مناطق گرمسیری و کشورهای در حال توسعه، به ویژه در آمریکای جنوبی (مانند برزیل و بولیوی) و آفریقا، و بخش‌هایی از آسیا (مانند اندونزی و مالزی) مشاهده می‌شود. دلایل اصلی این جنگل‌زدایی گسترده عبارتند از:
کشاورزی و دامداری: این عامل، اصلی‌ترین محرک جنگل‌زدایی است و حدود ۸۰ درصد از آن را شامل می‌شود. پاکسازی زمین برای مزارع کشاورزی (به ویژه برای کشت سویا و روغن نخل) و مراتع دامداری (برای پرورش گاو) بخش بزرگی از جنگل‌ها را از بین می‌برد.
صنایع چوب و کاغذ: قطع درختان برای تهیه چوب و تولید محصولات چوبی و کاغذی، چه قانونی و چه غیرقانونی، عامل مهمی در این نابودی است.
توسعه زیرساخت‌ها: ساخت جاده‌ها، سدها و گسترش شهرها و مناطق مسکونی نیز به جنگل‌زدایی کمک می‌کند.
فعالیت‌های معدنی و نفتی: استخراج مواد معدنی و حفاری برای نفت و گاز نیز نیازمند پاکسازی مناطق وسیعی از جنگل است.
آتش‌سوزی‌ها: چه طبیعی و چه عمدی، آتش‌سوزی‌های جنگلی، به ویژه در شرایط اقلیمی گرم‌تر و خشک‌تر، به عامل مهمی در نابودی جنگل‌ها تبدیل شده‌اند.
پیامدهای نابودی جنگل ها بسیار گسترده و فاجعه‌بار هستند و ابعاد مختلفی را در بر می‌گیرند:
تغییرات اقلیمی و گرمایش جهانی: جنگل‌ها به عنوان “ریه‌های زمین” عمل می‌کنند و دی‌اکسید کربن (یک گاز گلخانه‌ای اصلی) را جذب می‌کنند. نابودی آن‌ها منجر به افزایش غلظت گازهای گلخانه‌ای در جو و تشدید گرمایش جهانی می‌شود.
کاهش تنوع زیستی و انقراض گونه‌ها: جنگل‌ها زیستگاه ۸۰% از گونه‌های گیاهی و جانوری خشکی هستند. با تخریب جنگل‌ها، زیستگاه این گونه‌ها از بین می‌رود و منجر به کاهش شدید تنوع زیستی و حتی انقراض آن‌ها می‌شود.
فرسایش خاک و بیابان‌زایی: درختان با ریشه‌های خود خاک را نگه می‌دارند. با قطع درختان، خاک مستعد فرسایش در اثر باد و باران شده و این امر می‌تواند منجر به بیابان‌زایی و کاهش حاصلخیزی زمین شود.
اختلال در چرخه آب: درختان در چرخه آب نقش حیاتی دارند. از بین رفتن آن‌ها می‌تواند منجر به تغییر الگوهای بارش، خشکسالی‌های شدیدتر و سیلاب‌های ناگهانی شود.
پیامدهای اقتصادی-اجتماعی: جوامع بومی که برای زندگی خود به جنگل وابسته هستند، تحت تاثیر قرار می‌گیرند. همچنین، از بین رفتن منابع چوبی و محصولات جنگلی می‌تواند بر اقتصاد محلی و ملی تاثیر منفی بگذارد و منجر به فقر و مهاجرت شود.
این واقعیت که علیرغم آگاهی گسترده از اهمیت حیاتی جنگل‌ها، سرعت نابودی آن‌ها همچنان بالاست، یک پارادوکس نگران‌کننده است. دلایل این موضوع پیچیده و چندوجهی هستند:
فشارهای اقتصادی و فقر: در بسیاری از مناطق، جوامع محلی و کشورها برای تامین نیازهای اقتصادی و معیشتی خود (کشاورزی، دامداری، چوب)، مجبور به بهره‌برداری از جنگل‌ها هستند. این نیازهای کوتاه‌مدت غالباً بر ملاحظات بلندمدت زیست‌محیطی غلبه می‌کند.
تقاضای جهانی برای کالاها: مصرف فزاینده محصولاتی مانند گوشت گاو، سویا، روغن نخل و محصولات چوبی در کشورهای توسعه‌یافته، فشار زیادی را بر جنگل‌های مناطق استوایی وارد می‌کند. این یک چرخه معیوب است که مصرف‌کنندگان در یک نقطه جهان، ناخواسته به نابودی جنگل در نقطه‌ای دیگر کمک می‌کنند.
فساد و ضعف قوانین: در برخی کشورها، فساد و عدم اجرای صحیح قوانین حفاظت از جنگل، به قطع غیرقانونی و جنگل‌زدایی گسترده دامن می‌زند.
تغییرات اقلیمی خود-تقویت‌شونده: گرمایش جهانی و خشکسالی‌های ناشی از آن، خود منجر به افزایش آتش‌سوزی‌های جنگلی می‌شوند که به نوبه خود باعث نابودی بیشتر جنگل‌ها شده و چرخه معیوبی را ایجاد می‌کنند.
فقدان ارزش‌گذاری اقتصادی مناسب برای خدمات اکوسیستمی: ارزش واقعی جنگل‌ها در تولید اکسیژن، جذب کربن، حفظ آب و تنوع زیستی به طور کامل در محاسبات اقتصادی در نظر گرفته نمی‌شود، که منجر به تصمیم‌گیری‌های نامناسب برای تغییر کاربری زمین می‌شود.
